वर्णमाला
- वर्ण विचार :
ज्या शब्दाचे पृथक्करण होत नाही त्यास वर्ण म्हणतात.
- १) स्वर : ज्या वर्णाचा उच्चार स्वतंत्रपणे पुर्ण होतो त्यास स्वर म्हणतात .
- ऱ्हस्व स्वर : अ,इ,उ,ऋ,लृ .
- दिर्घ स्वर : आ,ई ,ऊ,ए,ऐ,ओ,औ.
- स्वरादी : ज्या वर्णाचा उच्चार अगोदर स्वराच्या साह्याने होतो त्यास स्वरादी म्हणतात . उदा-अं,आ:
- सहजतीय स्वर :एकाच उच्चार स्थानातून निघणारे . उदा- अ,आ /इ ,ई /उ ,ऊ .
- विजातीय स्वर : भिन्न उच्चार स्थानातून निघणारे स्वर. उदा- अ ,इ /आ ,ई /अ ,उ .
- सयुक्त स्वर :दोन स्वर मिळून बनलेले स्वर म्हणजे सयुक्त स्वर होय . उदा- अ +इ =ऐ , अ +उ =ओ ,अ +ओ =औ .
- २) व्यंजन :ज्या वर्णाचा उच्चार स्वराचे साह्य घेऊन होतो त्यास व्यंजन म्हणतात .
- महाप्राण व्यंजन : ह,चे प्राबल्य असते.
- अल्प प्राण व्यंजन :ह,चे प्राबल्य नसते.
- स्पर्श व्यंजन :क ,च ,ट ,त ,प
- अंतस्थ व्यंजन :य,र,ल ,व.
- उष्ण व्यंजन :श ,ष ,स
- नासिक्य : ड;,त्र ,ण ,न ,म .
३) वर्णाची उच्चार स्थाने :- कंठ्य :क,अ,आ.
- तालव्य :च,इ,ई,
- मूर्धन्य :ट ,र,स.
- दंत्य : त,ल,स
- ओष्ठ्य :प,उ,ऊ .
- अनुनासिक : ड;,त्र ,ण ,न ,म,
- कंठ तालव्य :ए ,ऐ.
- कंठ ओष्ठ :ओ,औ.
- दान्तोष्ठ : व .
व्यंजने
वर्णमाला
संधी (Sandhi)
संधी विचार:
संधी विचार:
आपण बोलताना एका पाठोपाठ येणाऱ्या काही शब्दांमधील अक्षरे एकामागोमाग उच्चारताना, एकमेकांत मिसळली जातात.
उदाहरणार्थ - या वर्गात विद्यार्थी किती?
या वाक्यात वर्ग + आत तसेच विद्या + अर्थी असे शब्द एकत्र येऊन वर्गात, विद्यार्थी हे शब्द उच्चारले जातात. वर्ग मधल्या अंत्य 'अ' मध्ये 'आत' मधल्या आद्य (पहिला वर्ण) 'आ' मिसळून एकत्रित वर्णोच्चार होतो.
एका पुढे एक येणारे जवळजवळचे वर्ण एकमेकात मिसळून जाण्याच्या या प्रक्रियेला संधी म्हणतात. एकापाठोपाठ एक आलेले दोन वर्ण एकत्र होण्याच्या प्रकाराला संधी म्हणतात.
संधीचे तीन प्रकार
१) स्वरसंधी : जेव्हा एकापाठोपाठ येणारे दोन स्वर एकत्र मिळतात; तेव्हा त्या संधीला स्वरसंधी असे म्हणतात. (स्वर + वर) उदा. सुर + ईश = सुरेश.
२) व्यंजनसंधी : एकापाठोपाठ येणाऱ्या दोन वर्णांपैकी पहिला वर्ण हा जेव्हा व्यंजन असतो व दुसरा वर्ण हा स्वर किंवा व्यंजन असतो, तेव्हा त्या संधीला व्यंजनसंधी असे म्हणतात. (व्यंजन + स्वर किंवा व्यंजन). उदा. सत् + आचार = सदाचार; उत् + लंघन = उल्लंघन.
३) विसर्गसंधी : एकापाठोपाठ येणाऱ्या दोन वर्णांपैकी पहिला वर्ण हा जेव्हा विसर्ग असतो व दुसरा वर्ण हा स्वर किंवा व्यंजन असतो, तेव्हा त्या संधीला विसर्गसंधी असे म्हणतात. (विसर्ग + स्वर किंवा व्यंजन) उदा. नि: + आधार = निराधार; दु: + काळ = दुष्काळ.
काही उदाहरणे :
- जगन्नाथ : जगत +नाथ .
- गुर्वाज्ञा : गुरु +आज्ञा .
- सुर्याद्य : सूर्य + उदय .
- लंकेश्वर : लंका + ईश्वर .
- जलौघ : जल + ओघ .
- यशोधन : यश + धन .
- महर्षी : महा +ऋषी .
- विद्यार्थी : विद्या +अर्थी .
- सिंहासन : सिंह + आसन .
- .श्रेयश : श्रेय + यश
शब्दांच्या जाती (shabdanchya Jati)
- १) विकारी शब्द : ज्या शब्दाचे लिंग ,वचनं,बदल होतो त्यास विकारी शब्द म्हणतात.
- व्यक्ती वाचक संज्ञा :सीताराम,गोपाल.
- जातीवाचक संज्ञा :गाव,नदी.
- भाववाचक संज्ञा :लहानपण,धैर्य.
- समूह वाचक संज्ञा :भीड,संघ .
- द्रव्य वाचक संज्ञा :पाणी,सोना
२) सर्वनाम : नामाचा वारंवार उपयोग टाळण्यासाठी
- पुरुषवाचक सर्वनाम : मी,तु.
- निश्चय वाचक सर्वनाम : हे ,ते,त्या,
- अनिश्चय वाचक सर्वनाम : कोणी,काही.
- संबंध वाचक सर्वनाम : जो,जी ,जे .
- प्रश्न वाचक सर्वनामे :का ?काय?कोठे ?कोण ?कोणाला ? कोणाचा ? कोणता ? केंव्हा ? किती ?
- गुण वाचक विशेषण :लहान ,मोठा,सुंदर ,हुशार .
- संख्या वाचक विशेषण : एक,दोन.तीन.
- परिणामवाचक विशेषण :चांगला परिणाम ,वाईट परिणाम .
- संकेत वाचक विशेषण :हे ,ते .
४) क्रियापद : एखादी क्रिया घडणे .
- सकर्मक क्रियापद :पाहणे ,खेळणे .
- अकर्मक क्रियापद : हसणे ,रडणे.धावणे,
- संयुक्त क्रियापद :आहे, होता, असेल .
- २.अविकारी शब्द : ज्या शब्दाचे लिंग ,वचन,यामध्ये बदल होत नाही त्यास अविकारी शब्द म्हणतात.
१.क्रियाविशेषण :क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती देणे .
- स्थान वाचक क्रियाविशेषण : जेव्हा,तेव्हा .
- कालवाचक क्रियाविशेषण :आज,काल .
- परिणामवाचक क्रियाविशेषण :जास्त,सर्व.
- रितीवाचक क्रियाविशेषण : अचानक,हळूहळू ,जोरात .
२) शब्दयोगी अव्यव :नामाला व सर्वनामाला अर्थ बोध होण्यासाठी जोडून येणारा शब्द .स,ला,ना,ते ,आत ,बाहेत,जवळ,पुढे .
३) उभयान्वयी अव्यय :दोन किंवा तीन वाक्य एकत्र करणारा शब्द .आणि ,पण,परंतु, किंवा .
४) केवळ प्रयोगी अव्यय : आपल्या मनातील विकाराला अभिव्यक्त केले जाणारे शब्द . वाह !, अरे !, छट !
३) उभयान्वयी अव्यय :दोन किंवा तीन वाक्य एकत्र करणारा शब्द .आणि ,पण,परंतु, किंवा .
४) केवळ प्रयोगी अव्यय : आपल्या मनातील विकाराला अभिव्यक्त केले जाणारे शब्द . वाह !, अरे !, छट !
प्रयोग
प्रयोग ओळख :
- मुले विटी दांडू खेळतात : कर्तरी प्रयोग.
- गवळ्याने गाईला बांधले : भावे.
- रामाने आंबा खाल्ला : कर्मणी प्रयोग .
- राजु घरी आहे नाही :कर्तरी प्रयोग .
- राक्षसाने युद्ध केले : कर्मणी प्रयोग .
- रामाने रावणास मारले : भावे प्रयोग .
- समास
- समास सराव टेस्ट
: शब्दांची काटकसर करून एकच शब्द किंवा जोडशब्द तयार करण्याच्या प्रकारास समास असे म्हणतात.व तयार होणार्या शब्दास सामासिक शब्द म्हणतात, या शब्दांची फोड करून दाखविण्यास विग्रह असे म्हणतात. समासात दोन शब्द फक्त शेजारी शेजारी ठेवले जातात. ( सम + अस = एकत्र होणे )
समासाचे प्रमुख चार प्रकार पडतात.
1)अव्ययी भाव समास (प्रथम पद प्रधान )
2)तत्पुरुष समास:
अ )विभक्ती तत्पुरुष
आ )अलुक तत्पुरुष
इ)उपपद तत्पुरुष
ई)नत्र तत्पुरुष
उ )कर्म धारय
ऊ )द्विगु
ए )मध्यम पदलोपी
3)द्वंद्व समास:
अ)इतरेतर द्वंद्व
आ)वैकल्पिक द्वंद्व
इ)संहार द्वंद्व
4)बहुर्वीही समास:
अ)विभक्ती बहुर्वीही:
1)समानाधिकरण बहुर्वीही
2)व्याधीकरण बहुर्वीही:
आ)नत्र बहुर्वीही
इ)सहबहुर्वीही
ई)प्रादिबहुर्वीही
1)अव्ययीभाव समास (प्रथम पद प्रधान):
या समासातील पहिले पद बहुधा अव्यय असून, ते महत्वाचे असते व या सामासिक शब्दाचा वापर क्रियाविशेषना सारखा केला जातो तेव्हा तो अव्यायी भाव समास होतो. हे शब्द स्थळ/काळ/रीतिवाचक असतात.
अ) आ, यथा, प्रती, हे संस्कृत भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द या प्रकारात मोडतात.
क्र.
|
सामासिक शब्द
|
विग्रह
|
1
|
आजन्म
|
जन्मापासून (कालवाचक)
|
2
|
आमरण
|
मरेपर्यंत (कालवाचक )
|
3
|
यथाक्रम
|
क्रमाप्रमाणे (रीतिवाचक
|
4
|
प्रतिक्षण
|
प्रत्यक क्षणाला (कालवाचक)
|
5
|
यथान्याय
|
न्यायाप्रमाणे (रीतिवाचक )
|
आ) बे, दर, बेला, गैर, हर, बर, बिन यासारखे फारसी भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द अव्ययीभाव समासाची उदाहरणे आहेत.
1
|
दरसाल
|
प्रत्येक वर्षी (कालवाचक)
|
2
|
हररोज
|
प्रत्येक दिवशी (कालवाचक)
|
3
|
बिनधास्त
|
धास्तीशिवाय (रिती वाचक)
|
4
|
बेशक
|
शंका न घेता/शंकेशिवाय (रीतिवाचक)
|
5
|
बेलाशक
|
शंका न घेता/शंकेशिवाय (रीतिवाचक)
|
6
|
गैरहजर
|
हजेरीशिवाय (रीतिवाचक)
|
7
|
बरहुकूम
|
हुकुमाप्रमाणे (रीतिवाचक)
|
8
|
बिनशर्त
|
शर्तीशिवाय (रीतिवाचक)
|
9
|
गैरशिस्त
|
शिस्तीशिवाय (रीतिवाचक)
|
10
|
बिनचूक
|
चुकीशिवाय (रीतिवाचक)
|
11
|
दररोज
|
प्रत्येक दिवशी (कालवाचक )
|
इ) मराठी भाषेतील द्विरुक्ती होऊन तयार झालेले शब्द क्रिया विशेषनाप्रमाणे वापरले जातात,
हि पण अव्ययी भाव समासाची उदाहरणे आहेत.
1
|
घरोघरी
|
प्रत्येक घरी (स्थलवाचक)
|
2
|
वारंवार
|
प्रयेक वारी (कालवाचक )
|
3
|
पानोपानी
|
प्रत्येक पानात (स्थलवाचक)
|
4
|
गल्लोगल्ली
|
प्रत्यक गल्लीत (स्थलवाचक)
|
5
|
दिवसेंदिवस
|
प्रत्येक दिवशी (कालवाचक)
|
6
|
जागोजागी
|
प्रत्येक जागी (स्थलवाचक)
|
7
|
दारोदार
|
प्रत्येक दरी (स्थलवाचक)
|
2) तत्पुरुष समास (द्वितीय पद प्रधान ):
या समासातील दुसरेपद प्रधान असून, समासाचे विग्रह करताना अर्थाच्या दृष्ठीने गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो.
तत्पुरुष समासाचे खालील सहा प्रकार पडतात.
अ ) विभक्ती तत्पुरुष : ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्यातरी विभक्तीचा किंवा विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पदे जोडली जातात, त्यास विभक्ती तत्पुरुष समास म्हणतात.
क्र.
|
सामासिक शब्द
|
विग्रह
|
समास
|
1
|
सुखप्राप्ती
|
सुखाला प्राप्त
|
द्वितीय तत्पुरुष
|
2
|
दु:खप्राप्त
|
दु:खला प्राप्त
|
द्वितीयतत्पुरुष
|
3
|
तोंडपाठ
|
तोंडाने पाठ
|
तृतीयतत्पुरुष
|
4
|
भक्तीवश
|
भक्तीनेवश
|
तृतीयतत्पुरुष
|
5
|
बुद्धीजड
|
बुद्धीने जड
|
तृतीयतत्पुरुष
|
6
|
गुणहीन
|
गुणाने हीन
|
तृतीयतत्पुरुष
|
7
|
क्रीडांगण
|
क्रीडेसाठी अंगण
|
चतुर्थीतत्पुरुष
|
8
|
सचिवालय
|
सचिवासाठी आलय
|
चतुर्थीतत्पुरुष
|
9
|
गायरान
|
गायीसाठी रान
|
चतुर्थीतत्पुरुष
|
10
|
तपाचरण
|
तपासाठीआचरण
|
चतुर्थीतत्पुरुष
|
11
|
सेवानिवृत्त
|
सेवेतून निवृत्त
|
पंचमी तत्पुरुष
|
12
|
ऋणमुक्त
|
ऋणातून मुक्त
|
पंचमी तत्पुरुष
|
13
|
चोरभय
|
चोरापासून भय
|
पंचमी तत्पुरुष
|
14
|
जातिभ्रष्ट
|
जातीतून भ्रष्ट
|
पंचमी तत्पुरुष
|
15
|
राजपुत्र
|
राजाचा पुत्र
|
षष्ठी तत्पुरुष
|
16
|
राजवाडा
|
राजाचा वाडा
|
षष्ठी तत्पुरुष
|
17
|
पाणसाप
|
पाण्यातील साप
|
सप्तमी तत्पुरुष
|
18
|
वनभोजन
|
वनातील भोजन
|
सप्तमी तत्पुरुष
|
19
|
पाणकोंबडा
|
पाण्यातील कोंबडा
|
सप्तमी तत्पुरुष
|
20
|
घरजावई
|
घरातील जावई
|
सप्तमी तत्पुरुष
|
आ ) अलुक तत्पुरुष:
ज्या तत्पुरुषात पुर्वपदाच्या सप्तमीच्या ‘ई’ विभक्ती प्रत्ययच लोप होत नाही, त्यास अलुक तत्पुरुष (अलुक-लोप न पावणारे) असे म्हणतात.
1) पंकेरूह (ए=अ+ई)
2) कर्मणी प्रयोग (ई)
3) कर्तरी प्रयोग (ई)
4) तोंडी लावणे (मराठीतील उदाहरण) (ई)
5) अग्रेसर (ए=अ+ई)
इ)उपपद तत्पुरुष / कृदंत तत्पुरुष :
ज्या तत्पुरुष समासातील दुसरे पद हे प्रधान असते व ते धातुसाधित / कृदंत असते व ते स्वतंत्रपणे क्रियापद म्हणून वाक्यात वापरता येत नाही, त्यास उपपद / कृदंत तत्पुरुष समास म्हणतात.
नीरज
|
निरात जन्मलेले
|
कुंभकार
|
कुंभ करणारा
|
ग्रंथकार
|
ग्रंथ करणारा
|
शेतकरी
|
शेती करणारा
|
खग
|
आकाशात गमन करणारा
|
लाचखाऊ
|
लाच खाणारा
|
मार्गस्थ
|
मार्गावर असलेला
|
| जलद |
जल देणारा
|
पंकज
|
पंकात (चिखलात ) जन्मणारे
|
द्विज
|
दोनदा जन्मणारा (पक्षी, ब्राम्हण, दात)
|
सुखद
|
सुख देणारे
|
ई) नत्र तत्पुरुष:
ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद हे अ, अन, न, ना, बे, नि, गैर यासारख्या अभाव किंवा निषेध दर्शक उपसर्गाने सुरु होते त्यास नत्र तत्पुरुष समास म्हणतात.
नापसंत
| पसंत नसलेला |
बेसावध
|
सावध नसलेला
|
निरोगी
|
रोग नसलेला
|
अन्याय
|
न्याय नसलेला
|
अशक्य
|
शक्य नसलेला
|
अयोग्य
|
योग्य नसलेला
|
बेडर
|
डर नसलेला
|
अनादर
|
आदर नसलेला
|
निर्दोष
|
दोष नसलेला
|
बेकायदा
|
कायदेशीर नसलेला
|
नाईलाज
|
इलाज नसलेला
|
अहिंसा
|
हिंसा नसलेला
|
उ) कर्मधारय समास :
ज्या तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे प्रथमा विभक्तीत असून, पहिले पद विशेषण तर दुसरे नाम असते तसेच या दोन्ही पदाचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. काही प्रसंगी दोन्हीही शब्द विशेषण असतात.
पुरुषोत्तम
|
उत्तम असा पुरुष
|
घनश्याम
|
घणासारखा श्याम
|
मुखकमल
|
मुख हेच कमाल
|
महाराष्ट्र
|
महान असे राष्ट्र
|
नीलकमल
|
निळे असे कमाल
|
महादेव
|
महान असा देव
|
तपोबल
|
तप हेच बाल
|
हिरवागार
|
खूप हिरवा
|
लालभडक
|
खूप लाल
|
भवसागर
|
विश्वरूपी सागर
|
वेषांतर
|
दुसरा वेश
|
घननीळ
|
निळा असा घन
|
रक्तचंदन
|
रक्ता सारखे चंदन
|
विद्याधन
|
विद्या हेच धन
|
पितांबर
|
पिवळे असे वस्त्र
|
ऊ) द्विगु समास :
ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद हे संख्याविशेषण असते व या सामासिक शब्दातून एक समूह सुचविला जातो, त्यास द्विगु समास म्हणतात.
बारभाई
|
बाराभावांचा समुदाय
|
नवरात्र
|
नऊ रात्रींचा समूह
|
पंचवटी
|
पाच वादांचा समूह
|
त्रैलोक्य
|
तीन लोकांचा समुदाय
|
त्रिभुवन
|
तीन भुवनांचा समुदाय
|
चातुर्मास
|
चार महिन्यांचा समूह
|
साप्ताह
|
सात दिवसांचा समूह
|
पंचपाळे
|
पाच पाल्यांचा समुदाय
|
चौघडी
|
चार घड्यांचा समुदाय
|
ए) मध्यम पद लोपी समास :
ज्या कर्मधारय समासात पहिल्या पदाचा दुसऱ्या पदाशी सबंध दाखविणारा शब्द लुप्त असतो व विग्रहाच्या वेळी त्याची स्पष्टता करावी लागते त्यास मध्यम पद लोपी समास म्हणतात.
ज्या कर्मधारय समासात पहिल्या पदाचा दुसऱ्या पदाशी सबंध दाखविणारा शब्द लुप्त असतो व विग्रहाच्या वेळी त्याची स्पष्टता करावी लागते त्यास मध्यम पद लोपी समास म्हणतात.
साखरभात
|
साखर्घाळून केलेला भात
|
कांदेपोहे
|
कांदे घालून केलेले पोहे
|
चुलत सासरा
|
नवऱ्याचा चुलत या नात्याने सासरा
|
मावसभाऊ
|
मावशीचा मुलगा या नात्याने भाऊ
|
पुरणपोळी
|
पुरण घालून केलेली पोळी
|
घोडेस्वार
|
घोडा असलेला स्वर
|
गुरुबंधू
|
गुरूचा शिष्य या नात्याने बंधू
|
मामेभाऊ
|
मामाचा मुलगा या नात्याने भाऊ
|
३) द्वंद्व समास :
ज्या समासातील दोन्ही पदे अर्थदृष्ट्या महत्वाची असतात, त्यास द्वंद्व समास म्हणतात.
द्वंद्व समासाचे प्रकार:
अ) इतरेतर द्वंद्व समास:
या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना "आणि, व" या समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययाचा वापर करावा लेगतो.
ज्या समासातील दोन्ही पदे अर्थदृष्ट्या महत्वाची असतात, त्यास द्वंद्व समास म्हणतात.
द्वंद्व समासाचे प्रकार:
अ) इतरेतर द्वंद्व समास:
या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना "आणि, व" या समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययाचा वापर करावा लेगतो.
बहिणभाऊ
|
बहिण व भाऊ
|
विटीदांडू
|
विटी आणि दांडू
|
स्त्रीपुरुष
|
स्त्री आणि पुरुष
|
भीमार्जुन
|
भीम आणि अर्जुन
|
ने-आन
|
ने आणि आन
|
पशुपक्षी
|
पशु आणि पक्षी
|
रामलक्ष्मण
|
राम आणि लक्ष्मण
|
आईवडील
|
आई आणि वडील
|
कृष्णार्जुन
|
कृष्ण आणि अर्जुन
|
अहिनकुल
|
अहि आणि नकुल
|
दक्षिणोत्तर
|
दक्षिण आणि उत्तर
|
ब) वैकल्पिक द्वंद्व समास:
या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना अथवा, किंवा, वा या विकल्प दर्शक उभयान्वयी अव्ययाचा वापर करावा लेगतो.
पंधरासोळा
|
पंधरा किंवा सोळा
|
मागेपुढे
|
मागे किंवा पुढे
|
पापपुण्य
|
पाप किंवा पुण्य
|
सत्यासत्य
|
सत्य किंवा असत्य
|
न्यायान्याय
|
न्याय किंवा अन्याय
|
छोट्यामोठ्या
|
छोट्या किंवा मोठ्या
|
बरेवाईट
|
बरे अथवा वाईट
|
इ) समाहार द्वंद्व समास:
ज्या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना त्यातील पदांच्या अर्थाशिवाय त्याच जातीच्या इतर पदार्थांचाही अंतर्भाव केलेला असतो, त्यास समाहार द्वंद्व समास म्हणतात.
बाजारहाट
|
बाजारहाट व तत्सम वस्तू
|
चहापाणी
|
चहा, पाणी व इतर फराळाचे पदार्थ
|
भाजीपाला
|
भाजी, पाला व तत्सम वस्तू
|
केरकचरा
|
केरकचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ.
|
वेणीफणी
|
वेणीफणी व इतर साजशृंगार
|
मीठभाकर
|
मीठ, भाकर व इतर साधे खाद्यपदार्थ
|
शेतीवाडी
|
शेती, वाडी व इतर तत्सम जायदाद
|
4) बहुर्वीही समास:
ज्या सामासिक शब्दाची दोन्ही पदे महत्वाची नसून, त्या दोन पदाशिवाय तिसऱ्याच पदाचा बोध होतो, तसेच हा सामासिक शब्द त्या तिसऱ्याच पदाचे विशेषण असते, त्या सामासिक शब्दास बहुर्वीही समास म्हणतात.
या समासाचे चार प्रकार पडतात:
अ) विभक्ती बहुर्वीही:
विभक्ती बहुर्वीही समासाचे दोन प्रकार पडतात.
१) सामानाधीकरण:
विग्रह करताना यातील दोन्ही पदे एकाच विभक्तीत असतात.
1
|
लक्ष्मीकांत
|
लक्ष्मी आहे कांता ज्याची
|
विष्णू (प्रथमा)
|
2
|
वक्रतुंड
|
वक्र आहे तुंड (तोंड) ज्याचे तो
|
गणपती (प्रथमा)
|
3
|
नीलकंठ
|
नील आहे कंठ ज्याचे तो
|
शंकर (प्रथमा)
|
4
|
भक्तप्रिया
|
भक्त आहे प्रिय जयला तो
|
देव (प्रथमा)
|
5
|
जितेंद्रिय
|
जीत आहेत इंद्रिय ज्याने तो
|
मारुती (प्रथमा)
|
6
|
लंबोदर
|
लांब आहे उदार ज्याचे असा तो
|
गणपती (प्रथमा)
|
7
|
पांडुरंग
|
पांडूर आहे रंग ज्याचे असा तो
|
विठ्ठल (प्रथमा)
|
२)व्याधीकरण:
विग्रह करताना दोन्ही पदे भिन्न विभक्तीत असतात.
1
|
सुधाकर
|
सुधा आहे करत असा तो (चंद्र) (प्रथमा/ सप्तमी)
|
2
|
गजानन
|
गजाचे आहे आनन ज्याला तो (गणेश) (षष्ठी/ प्रथमा)
|
3
|
भालचंद्र
|
भाळी आहे चंद्र ज्याच्या तो (शंकर) (सप्तमी/ प्रथमा)
|
4
|
चक्रपाणी
|
चक्र आहे पानीत असा तो ( विष्णू) (प्रथम/ सप्तमी)
|
आ) नत्र बहुर्वीही समास:
ज्या बहुर्वीही समासाचे पहिले पद अ, अन, न, नि, असे नकारदर्शक असेल तर, त्यास नत्र बहुर्वीही समास म्हणतात.
१)
|
अव्यय
|
नाही व्यय ज्याला ते
|
२)
|
अनंत
|
नाही अंत ज्याला ते
|
३)
|
निर्धन
|
गेले आहे धन ज्याच्या पासून असा तो
|
४)
|
निरास
|
नाही रस ज्यात ते
|
५)
|
नाक
|
नाही एक (दु:ख) ज्यात ते
|
६)
|
अनादी
|
नाही आदी ज्याला तो
|
७)
|
अखंड
|
नाही खंड ज्याला असे ते
|
८)
|
अनियमित
|
नियमित नाही असे ते
|
९)
|
अनाथ
|
जयला नाथ नाही असा तो
|
१०)
|
अस्पृश्य
|
यला स्पर्श करत नाही असे ते
|
११)
|
निर्बळ
|
निघून गेलेले आहे बळ ज्यापासून तो
|
१२)
|
निर्बुद्ध
|
ज्याला बुद्धी नाही असा तो
|
१३)
|
अकर्मक
|
नाही कर्म जयला असे ते
|
१४)
|
नास्तिक
|
नाही आस्तिक असा तो
|
इ) सहबहुर्वीही समास:
जय बहुर्वीही समासाचे पहिले पद 'सह' किंवा 'स' अशी अव्यये असून हा सामासिक शब्द एखाद्या विशेषणाचे कार्य करतो त्यास सहबहुर्वीही समास म्हणतात.
१)
|
सदर
|
आदराने सहित असा तो
|
२)
|
सफल
|
फळाने सहित असे ते
|
३)
|
सवर्ण
|
वर्णासहित असा तो
|
४)
|
सहपरिवार
|
परिवारासहित असा तो
|
५)
|
सबल
|
बलाने सहित असा तो
|
ई) प्रादि बहुर्वीही समास:
ज्या बहुर्वीही समासाचे पहिले पद प्र, परा, अप, सु, दूर, वि अशा उपसर्गानी युक्त असते त्यास प्रादि बहुर्वीही समास म्हणतात.
१)
|
सुमंगल
|
पवित्र आहे असे ते
|
२)
|
दुर्गुणी
|
गुणापासून दूर असलेला
|
३)
|
प्रबळ
|
अधिक बलवान असा तो
|
४)
|
विख्यात
|
विशेष ख्याती असलेला तो
|
५)
|
निर्घुण
|
निघून गेली आहे घृणा ज्यातून तो
|
मराठी शब्द अलंकार
- व्याख्या:- कोणतेहि गद्य वा काव्य श्रवणीय वा रसपूर्ण करण्यासाठी वापरला जाणारा (काव्यात्मक) साचा म्हणजे अलंकार .
- अलंकारांचे प्रकार:-
- "दोन वस्तूंतील साम्य एका विशिष्ट रीतीने वर्णन केलेले असते तेथे उपमा अलंकार होतो."
- या अलंकारात दोन भिन्न गोष्टीत साम्य पाहिले जाते. 'एक वस्तु दुसर्या वस्तूसारखी आहे' असे वर्णन असते. दोन वस्तूतील साम्य चमत्कृतिपूर्ण रीतीने जेथे वर्णन केलेले असते तेथे उपमा हा अलंकार होतो.
सावळाच रंग तुझा पावसाळी नभापरी आभाळा गत माया तुझी आम्हांवरी राहू दे
२) उत्प्रेक्षा:- उत्प्रेक्षा हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे.
- उपमेय हे जणू उपमान आहे असे वर्णन असते तेथे उत्प्रेक्षा अलंकार होतो. (जणू,गमे,वाटे,भासे,की)
ती गुलाबी उषा म्हणजे परमेश्वराचे प्रेमच जणू.
सोने-चांदी-रत्नमाणकांचे दुकानच हे जणू.
अत्रीच्या आश्रमी नेले मज वाटे
माहेरची वाटे खरेखुरे
३) अपन्हुती:- (अपन्हुती म्हणजे लपविणे/ झाकणे) अपन्हुती हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे.
- "उपमेयाचा निषेध करून ते उपमानच आहे असे जेव्हा सांगितले जाते तेव्हा 'अपन्हुती' हा अलंकार होतो."
न हे नयन, पाकळ्या उमलल्या सरोजातिल |
न हे वदन, चंद्रमा शरदिचा गमे केवळ ||
स्पष्टीकरण- प्रस्तुत उदाहरणात 'कमळातल्या पाकळ्या' आणि 'शरदिचा चंद्रमा' या उपमानांनी अनुक्रमे 'नयन' आणि 'वदन' या उपमेयांना नाकारल्यामुळे इथे 'अपन्हुती' अलंकार झालेला आहे.
अन्य उदाहरणे-
- हे हृदय नसे परी स्थंडिल धगधगलेले |
- ओठ कशाचे देठची फुलल्या पारिजातकाचे |
- आई म्हणोनि कोणी आईस हाक मारी , ती हाक येई कानी मज होय शोक भारी , नोहेच हाक माते मारी , कुणी कुठारी .
- दुसर्यास उद्देशून केलेली उक्ती.
- ज्याच्याबद्दल बोलायचे त्याच्याबद्दल काहीच न बोलता दुसर्याबद्दल बोलून आपले मनोगत व्यक्त करण्याची जी पद्धत तिलाच अन्योक्ती असे म्हणतात.
येथे समस्त बहिरे बसतात लोक का भाषणे मधुर तू
करिशी अनेक हे मूर्ख यांस किमपीहि नसे
विवेक कोकिल वर्ण बघुनि म्हणतील काक
५) पर्यायोक्ती:- एखादी गोष्ट आडवळणाने सांगणे.त्याचे वडील 'सरकारी पाहुणचार' घेत आहेत. ( तुरुंगात आहेत)
६) विरोधाभास:-एखाद्या विधानात वरवर विरोध दिसतो पण वास्तवात तसा नसतो.
उदा:-
- जरी आंधळी मी तुला पाहते
- सर्वच बोलू लागले की कोणी ऐकत नाही
आहे.
- "जेव्हा कोणत्याही काव्यात वा वाक्यात उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ दाखविले जाते तेव्हा 'व्यतिरेक' अलंकार होतो."
'अमृताहुनि गोड नाम तुझे देवा'
स्पष्टीकरण- प्रस्तुत उदाहरणात परमेश्वराचे नाव हे
उपमेय गोडीच्या बाबतीत अमृत
या उपमानापेक्षाही वरचढ आहे (श्रेष्ठ आहे ) असे
वर्णन केलेले असल्यामुळे इथे 'व्यतिरेक' अलंकार झालेला आहे.
अन्य उदाहरणे-
1. कामधेनुच्या दुग्धाहुनही ओज हिचे बलवान
2. तू माउलीहून मयाळ | चंद्राहूनि शीतळ |
पाणियाहुनि पातळ | कल्लोळ प्रेमाचा ||
3. सावळा ग रामचंद्र
रत्नमंचकी झोपतो
त्याला पाहून लाजून
चंद्र आभाळी लोपतो
८) रूपक:- रुपक हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे.
- उपमेय आणि उपमान यांत एकरूपता आहे असे वर्णन असते तेथे रूपक अलंकार होतो.
बाई काय सांगो
स्वामीची ती दृष्टी
अमृताची वृष्टी
मज होय
ऊठ पुरुषोत्तमा
वाट पाहे रमा
दावि मुखचंद्रमा
सकळिकांसी
९) अतिशयोक्ती:- अतिशयोक्ती हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे.
- अलंकारात प्रत्यक्षात असणारी कल्पना ही फारच फुगवून सांगितलेली असते तेव्हा अतिशयोक्ती अलंकार होतो.
- उपमा, उत्प्रेक्षा, रुपक, व्यतिरेक ह्या अलंकारात अतिशयोक्ती असतेच पण कोणतीही कल्पना आहे त्यापेक्षा फुगवून सांगताना त्यातील असंभाव्यता अधिक स्पष्ट करुन सांगितलेली असते तेव्हा हा अलंकार होतो.
जो अंबरी उफळता खुर लागलाहे
तो चंद्रमा निज तनूवरि डाग लाहे
काव्य अगोदर झाले नंतर जग झाले सुंदर
१०) अनन्वय:- अनन्वय हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे.
- उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा दिली जाते.
आहे ताजमहाल एक जगती तो तोच
त्याच्यापरी या दानासी या दानाहुन अन्य नसे उपमान
११) भ्रान्तिमान:- उपमानाच्या जागी उपमेयच आहे असा भ्रम निर्माण होणे.
उदा:
भृंगे विराजित नवी अरविंदपत्रे
पाहूनि मानूनी तिचीच विशाल नेत्रे
घालीन अंजन अशा मतिने तटाकी
कांते वृथा उतरलो, भिजलो विलोकी
भुंग्यांनी सुशोभित झालेली कमलपत्रे हे
दमयंतीचे नेत्रच आहेत असे समजून तिच्या डोळ्यात
अंजन घालावयास निघालेला नलराजा पुढे सरसावला आणि पाण्यामुळे भिजला.
१२) ससंदेह:- उपमेय कोणते आणि उपमान कोणते असा संदेह निर्माण होणे भ्रान्तिमानात हा भ्रम निश्चित
असतो.
उदा:
कोणता मानू चंद्रमा ?
भूवरीचा की नभीचा?
चंद्र कोणता? वदन कोणते?
शशांक मुख की मुख शशांक ते?
निवडतील निवडोत जाणते
मानी परी मन सुखद संभ्रमा- मानू
चंद्रमा कोणता?
१३) दृष्टान्त:- एखादा विषय पटवून सांगताना दाखला देणे.
उदा:
लहानपण दे गा देवा,
मुंगी साखरेचा रवा
ऐरावत रत्न थोर,
त्यासी अंकुशाचा मार
१४) अर्थान्तरन्यास:-अर्थान्तरन्यास हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे.
- एखाद्या विधानाच्या समर्थनार्थ विशेष उदाहरणे देणे आणि सिद्धान्त मांडणे. (अर्थान्तर- दुसरा अर्थ, न्यास- शेजारी ठेवणे )
तदितर खग भेणे वेगळाले पळाले
उपवन-जल-केली जे कराया मिळाले
स्वजन गवसला जो त्याजपाशी नसे तो कठिण समय
येता कोण कामास येतो?
१५) स्वभावोक्ती:-एखाद्या व्यक्त्तीचे, प्राण्याचे, वस्तूचे, स्वाभाविक स्थितीचे, हालचालीचे यथार्थ पण वैशिष्ट्यपूर्ण वर्णन.
उदा:
गणपतवाणी विडी पिताना चावायाचा नुसतीच
काडी म्हणायचा अन मनाशीच
की या जागेवर बांधीन
माडी मिचकावुनी मग
उजवा डोळा आणि उडवूनी डावी भिवई
भिरकावुनि ती तशिच द्यायचा लकेर बेचव जैसा गवई
१६) अनुप्रास:- एखाद्या वाक्यात किंवा कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पुनरावृत्ती होऊन
त्यातील नादामुळे जेव्हा त्याला सौंदर्य प्राप्त होते, तेव्हा अनुप्रास अलंकार होतो.
उदा:
गडद निळे गडद निळे जलद भरुनि आले शितलतनु चपलचरण
अनिलगण निघाले रजनीतल,ताम्रनील
स्थिर पल जल पल सलील
हिरव्या तटि नावांचा कृष्ण मेळ खेळे.
पेटविले पाषाण पठारावरती शिवबांनी गळ्यामधे
गरिबच्या गाजे संतांची वाणी
१७) चेतनगुणोक्ती:- (चेतनाचे गुण सांगणारी उक्ती) चेतनगुणोक्ती हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे.
- "जेव्हा एखादी अचेतन (निर्जीव) वस्तू सचेतन (सजीव) आहे असे मानून ती सजीव प्राण्याप्रमाणे, माणसाप्रमाणे वागते असे वर्णन केलेले असते तेव्हा 'चेतनगुणोक्ती' हा अलंकार होतो."
डोकी अलगद घरे उचलती |
काळोखाच्या उशीवरूनी ||
स्पष्टीकरण-
काळोखाच्या उशीवरून
(निर्जीव) घरे
आपली डोकी उचलतात म्हणजे झोपेतून
जागी होतात. येथे घर हा निर्जीव घटक
माणसाप्रमाणे वर्तन करतो असे वर्णन आल्यामुळे इथे
चेतनगुणोक्ती अलंकार होतो.
ːअन्य उदाहरणे-
1. चाफा बोलेना, चाफा चालेना
चाफा खंत करी , काही केल्या फुलेना || [२]
2. मंगल मंगल गीत म्हणे, अस्फुट
रजनी मूकपणे||
3. आला हा दारी उभा वसंत फेरीवाला पोते
खांद्यावरी सौद्याचे, देईल ज्याचे त्याला
१८) यमक:-कवितेच्या चरणात ठरावीक ठिकाणी एक किंवा अनेक अक्षरे वेगळ्या अर्थाने आल्यास यमक अलंकार होतो.
उदा:
जाणावा तो ज्ञा नी
पूर्ण समाधानी
निःसंदेह म नी
सर्वकाळ
पुष्ययमक
सुसंगति सदा घ डो, सुजनवाक्य कानी पडो
कलंक मतिचा झडो, विषय सर्वथा नावडो
दामयमक
आला वसंत कविकोकिल हाही आ ला
आलापितो सुचवितो अरुणोदया ला
१९) श्लेष:- एकच शब्द वाक्यात दोन अर्थांनी वापरल्याने जेव्हा शब्दचमत्कृती साधते तेव्हा श्लेष अलंकार होतो.
उदा:
सूर्य उगवला झाडीत...
म्हारिण* रस्ता झाडीत...
शिपाइ गोळ्या झाडीत ...
अन् वाघहि तंगड्या झाडीत...
राम गणेश गडकरीकृत हे एक "झाडीत"
या शब्दावरील श्लेषाचे उदाहरण जातीयवाचक शब्दाबद्दल क्षमस्व. आहे तसे लिहिले
आहे.
२०) शब्दश्लेष:- वाक्यात दोन अर्थ असणार्या शब्दाबद्दल दुसर्या अर्थाचा शब्द ठेवल्यास श्लेष कायम राहिला तर त्यास अर्थश्लेष म्हणतात अन्यथा त्यास शब्दश्लेष म्हणतात.
उदा:
मित्राच्या उदयाने कोणाला आनंद होत नाही?
मित्र- सूर्य/सवंगडी
२१) अर्थश्लेष:-वाक्यात दोन अर्थ असणार्या शब्दाबद्दल दुसर्या अर्थाचा शब्द ठेवल्यास श्लेष कायम राहिला तर त्यास अर्थश्लेष म्हणतात अन्यथा त्यास शब्दश्लेष म्हणतात.
उदा:
तू मलिन, कुटिल, नीरस जडहि पुनर्भवपणेहि कच
साच कच - केस/कच हा हा
२२) सभंग श्लेष:-
उदा:
श्रीकृष्ण नवरा मी नवरी
शिशुपाल नवरा मी न-वरी
कुस्करू नका ही सुमने
जरी वास नसे तीळ यांस,
तरी तुम्हांस
अर्पिली सु-मने
ते शीतलोपचारे
जागी झाली हळूच मग बोले
औषध नलगे मजला,औषध नल-गे मजला,
परिसुनि माता 'बरे' म्हणूनी डोले
२३) असंगती:- कारण एका ठिकाणी आणि त्याचे कार्य दुसर्याच ठिकाणी असे वर्णन असते.
उदा:
कुणि कोडे माझे उकलिल का?
कुणी शास्त्री रहस्य कळविल का?
हृदयी तुझ्या सखि, दीप पाजळे,
प्रभा मुखावरी माझ्या उजळे
गुलाब माझ्या हृदयी फुलला, रंग तुझ्या गालावर खुलला
२४) सार:- एखाद्या वाक्यातील कल्पना चढत्या क्रमाने मांडून उत्कर्ष किंवा अपकर्ष साधणे.
उदा:
काव्यात नाटके रम्य,
नाटकांत शकुंतला त्यामध्ये चवथा अंक,
त्यातही चार श्लोक ते
२५) व्याजस्तुती:- बाह्यतः स्तुती आणि आतून निंदा अथवा ह्याच्या उलट असे वर्णन.
उदा:
होती वदनचंद्राच्या दर्शनाचीच आस
ती अर्धचंद्र तू द्यावा, कृपा याहून कोणती
२६) व्याजोक्ती:- (व्याज + उक्ती=खोटे बोलणे) एखाद्या गोष्टीचे खरे कारण लपवून खोटे दुसरेच कारण
देणे.
उदा:
येता क्षण वियोगाचे पाणी नेत्रांमध्ये दिसे
'डोळ्यात काय गेले हे?' म्हणूनी नयना पुस.
No comments:
Post a Comment